Magdalena Durda-Dmitruk
W Musee d’Art Moderne w Paryżu we wrześniu 2023 r. otwarta została retrospektywna wystawa twórczości Nicolasa de Staëla (1914-1955), jednego z najwybitniejszych artystów powojennej francuskiej sceny artystycznej. To nie lada okazja by obejrzeć ponad 200 obrazów, rysunków, rycin, szkiców wypożyczonych z państwowych i prywatnych kolekcji w Europie i USA. Podobne wydarzenie miało miejsce 20 lat wcześniej w Centre Pompidou. Obecna wystawa poddaje ponownemu oglądowi twórczość Staëla, zamkniętą do zaledwie kilkunastu lat jego aktywności, przez pryzmat chronologii, ale też mało znanych wątków tematycznych. Poza zbiorem chef-d'œuvres (np. z cyklu „Parc des Princes”), wiele z eksponowanych prac po raz pierwszy ujrzało światło dzienne.
Wystawa ułożona została chronologicznie. Od figuratywnych, mrocznych płócien z lat 40. XX w. przez te „mozaikowe”, nawarstwiane, bliskie abstrakcji, aż po obrazy malowane w przededniu samobójczej śmierci artysty.
Retrospektywa służy przybliżeniu malarskich poszukiwań artysty uwikłanych w życiowe sukcesy i porażki, poczynając od młodzieńczych podróży do Holandii, Hiszpanii, Maroka i Algieru, lat spędzonych w Paryżu, przez wyprawy na Sycylię, po ostatnie miesiące w Prowansji, szczególnie w Antibes, w pracowni z widokiem na morze. Doskonała aranżacja i ekspozycja poszczególnych etapów aktywności artystycznej pozwala rozsmakować się w twórczości Staëla, zarówno miłośnikom jak i osobom, które po raz pierwszy oglądają jego obrazy. Dodatkowo, pogłębianie wiedzy o twórczości malarza umożliwiają także film dokumentalny „Temps Noir”[1] oraz katalog wystawy z tekstami ukazującymi np. jego związki z Georges Braque, wywiad z córką artysty, Anne de Staël, czy niepublikowany tekst „Journal of the Staël Years”, Pierre’a Lecuire’a, pisarza i bliskiego przyjaciela Staëla. Lepszemu zrozumieniu artysty i jego dzieła sprzyja także niedawno reedytowany tom z korespondencją artysty[2].
Twórczość Nicolasa de Staëla przypada na czas toczonych w powojennej Francji bojów między zwolennikami abstrakcji i obrońcami figuracji. Artysta, nie zważając na mody i trwające dyskusje, umiejętnie zaciera granice między tymi dwoma sposobami obrazowania. Maluje „bez apriorycznej estetyki”. Zawsze w odniesieniu do otaczającej rzeczywistości, klasycznego motywu – postaci, pejzażu czy martwej natury. W pracach raz kameralnych, kiedy indziej monumentalnych, o zawężonej gamie barw bądź kontrastowej i ‘krzyczącej’, pozostając pod wpływem specyficznego oddziaływania światła, dąży do pełnej zwięzłości przekazu. Jednym razem maluje laserunkowo, wykorzystując surowe płótno jako kolor w obrazie, kiedy indziej mięsiście, wielowarstwowo. Plamom barwnym, farbie nadając formę. W dążeniu do syntezy zapisu, do ‘konstruowania’ obrazu, zmienia style, nieustannie eksperymentuje. Istotną rolę odgrywa także rysunek.
Artysta urodził się w 1914 r. w Sankt Petersburgu, wywodził się z arystokratycznej rosyjsko-niemieckiej rodziny. Matka miała artystyczne usposobienie, ojciec, baron Władimir Iwanowicz de Staël-Holstein, był generałem. W momencie wybuchu rewolucji w 1917 r., rodzina de Staëlów schroniła się w Polsce, gdzie w 1921 r. w Ostrowie Wielkopolskim zmarł najpierw ojciec Nicolasa, a w kolejnym roku, w Gdańsku, jego matka. Osierocone dzieci (Nicolas i dwie siostry) przygarnęło kuzynostwo w Brukseli. Chłopiec odbył gruntowną edukację - uczył się w kolegium jezuickim Saint-Michel w Brukseli, a następnie w kolegium Braine-d’Alleud. Krótko także studiował (1932-1933) w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Brukseli, pod opieką prof. van Haelena.
Na początku II wojny światowej jako bezpaństwowiec zaciągna się do Legii Cudzoziemskiej. Przeprawia się do Afryki. Odwiedza Maroko, gdzie poznaje Jeannine Guillou, malarkę, która opuści dla niego męża[3] i oboje, przez Algierię i Włochy, przemieszczą się do Francji. Podróże i spotkanie będą niezwykle owocnie oddziaływać na jego wyobraźnię. Staël ma też poczucie, że jego życie „będzie ciągłą podróżą po niepewnym morzu”. Po demobilizacji w 1940 r. mieszka w Nicei, a w 1942 r. przenosi się do Paryża. Dołącza do zwolenników abstrakcji. Swoje ciemne płótna „przemalowuje, torturuje, masakruje”. Zaczyna wystawiać, najpierw u Jeanne Bucher (1946 r.), a następnie we współpracy ze swoimi marszandami: Jacquesem Dubourgiem w Paryżu i Paulem Rosenbergiem w Nowym Jorku[4].
W 1946 roku, nagle umiera Jeannine. Artysta przeżywa załamanie. Dla dwójki swoich dzieci zatrudnia opiekunkę, Francaise Chaouton, którą wkrótce poślubia.
W 1948 r. przenosi się do nowej, przestronnej pracowni przy rue Gauguet na Montparnasse. Krytyk, Patrick Waldberg napisze: „Przypomina studnię, kaplicę i stodołę”.
Lubi pracować nad kilkoma płótnami jednocześnie. Pod wpływem zalanego światłem atelier, rozjaśnia paletę. Dotychczasowe, splątane dramatycznie pionowe i ukośne linie ustępują spokojniejszym, stabilnym formom. Na początku lat 50. nawarstwia i kondensuje kolory, formy. Nakłada je na podobrazia pędzlem, nożem, szpachlami. Strukturą i fakturą przypominają mozaiki czy sgrafitto. Mimo abstrakcyjnych skojarzeń wciąż przebija w nich fizyczna obecność świata. Staël nieustannie zaprzecza istnieniu tendencji niefiguratywnych. Twierdzi, że „malarz będzie zawsze musiał mieć przed oczami, blisko czy daleko, poruszające źródło inspiracji, jakim jest wrażliwy wszechświat.”
W 1952 r. ponownie zwraca się wyraźnie ku figuracji. Być może, że dzieje się to pod wpływem przyjaciela René Chara, do którego pisze: „Sprawiłeś, że natychmiast na nowo odkryłem tę pasję, którą miałem w dzieciństwie, do wielkiego nieba, jesiennych liści i całej tęsknoty za bezpośrednim językiem.” Obrazy ożywają formami butelek, owoców, kwiatów, przestrzenią krajobrazu. Potrzeba odniesień do świata zmysłowego wiedzie artystę w plener. Maluje kilkadziesiąt prac w różnych aurach pogodowych, przy różnorodnym świetle, utrwalając krajobrazy zarówno Île-de-France, Normandii jak i na Południu.
W Hawrze pejzaże są bardziej monochromatyczne, ze zlewającymi się ze sobą połaciami błękitno-szarego morza i nieba. Zaś uwiedziony światłem Południa, inaczej utrwala tamtejsze krajobrazy. Pisze: „Morze staje się czerwone dzięki temu, że jest niebieskie.” Podróże między północą i południem Francji przerywają pobyty w Paryżu. Podczas jednego z nich[5], Staël bierze udział w meczu piłkarskim Francja-Szwecja rozgrywanym w Parc des Princes. W bezpretensjonalny sposób, z ogromną dezynwolturą i łatwością w kilkudziesięciu szkicach, rysunkach i obrazach utrwala grających na boisku piłkarzy. Nie widzi potrzeby hierarchizowania tematów. Portret ukochanej, pejzaż z Południa, koncert, balet czy mecz piłki nożnej są równoważnym punktem wyjścia do rozważań artystycznych, szkiców powstających nawet w mroku kin bądź wielkoformatowych obrazów. Zainteresowany jest każdym aspektem ‘spektaklu świata’ i ‘światła’, które muskają jego zmysły.
Bernard Dorival w „La Table Rotonde” napisze: „Nicolas de Staël należy do tej rodziny artystów, którzy malują ciałem i rękami, dla których malowanie jest swego rodzaju czynnością fizyczną, przedłużeniem oddychania, odżywiania się, seksualizmu”.[6]
W maju 1953 r. Staël wraz z rodziną osiedla się w Lagnes, nieopodal Awinionu. Zakochuje się w światle i pejzażu Południa oraz młodej kobiecie, Jeanne Polge. Wkrótce nawiązuje z nią namiętny romans, który przyczyni się do samobójczej śmierci artysty. Rozświetla paletę, poza martwą naturą i pejzażem, coraz częściej sięga po cielesną intensywność aktu. Pozuje mu córka Anna oraz Jeanne. Prowansja jawi mu się jako „raj po prostu o nieograniczonych horyzontach”. W listopadzie 1953 roku kupuje stary zamek w Ménerbes – le Castelet.
Olśniewające światło Południa skłania go do malarskiej interpretacji otaczającego świata: zaoranych pól, domu, drzew, słońca nad horyzontem. W sierpniu 1953 r. Staël kupuje furgonetkę i zabiera żonę, Francaise (jest z nim w kolejnej ciąży) i trójkę dzieci na wyprawę na Sycylię. Towarzyszy im także Jeanne Polge. Szkicuje niewiele: „Oprócz pływania we wszystkich morzach nie robię nic poza kilkoma szkicami”. W prostych rysunkach flamastrem bezbłędnie notuje starożytne ruiny Agrygentu i Syrakuz.
Po powrocie z wyjazdu, w samotności, Staël maluje serię zapamiętanych, przepalonych słońcem pejzaży. Syntetycznych kompozycji o zredukowanej konstrukcji, pełnych kontrastów, elementarnych zestawień barwnych.
W 1954 r. często podróżuje między Paryżem, Południem a Normandią. Dużo szkicuje i maluje rezygnując z wielowarstwowo nakładanych plam na rzecz laserunkowości i przejrzystości. W rysunkach także podąża ku czystości, akcentując znaczenie bieli papieru.
We wrześniu 1954 r. wynajmuje w Antibes pracownię z widokiem na morze. Zbliża się do Jeanne Polge i naprzemiennie maluje codzienność – intymność pracowni bądź widoki morza, łódek.
16 marca 1955 roku Staël popełnia samobójstwo rzucając się z tarasu swojego atelier. Chwilę wcześniej uznany zostaje w referendum pisma „Connaissance des Arts” za jednego z czołowych malarzy młodej szkoły francuskiej[7].
W pracowni pozostawia kilka płócien, o których w liście do marszanda Dubourga, pisze: „Nie mam siły dokończyć swoich obrazów.” Wśród nich monumentalny Koncert[8] - sześciometrowe płótno z czerwoną przestrzenią, w której zostały zarysowane kształty instrumentów muzycznych, fortepian, wiolonczela, dzieło niedokończone, które ze szkicu stało się jego dziełem ikonicznym. Od lat, na co dzień eksponowane jest w zamku Grimaldich w Antibes, niestety zabrakło go na retrospektywie w paryskiej MAM.
Od śmierci Nicolasa de Staëla przekrojowe pokazy jego prac odbywają się w Paryżu co kilkadziesiąt lat: w 1956 r. (Palais de Tokyo), w 1981 r. (Grand Palais), w 2003 (Centre Pompidou). Upływ czasu ożywia materię, skłania do nowego oglądu i interpretacji ponadczasowej twórczości Nicolasa de Staëla uwikłanej w figurację i abstrakcję.
Wystawa Nicolasa de Staëla można oglądać w Musée d'Art Moderne de Paris: do 21 stycznia 2024 r., a następnie w Fondation de l'Hermitage w Lozannie (9.02.2024-9.06.2024).
[1] Film „Temps Noir”, 2023, wg scenariusza opracowanego przez François Lévy-Kuentz, Stéphane Lambert i Stephan Lévy-Kuentz, wyprodukowany przez Martina Laurenta w koprodukcji z ARTE France.
[2] Lettres de Nicolas de Staël à Pierre Lecuire, Paris 1966. Cytaty w artykule z listów Staël. W tekście wykorzystano także materiały prasowe MAM oraz katalog wystawy.
[3] Rozwiedzie się z mężem Polakiem, z którym miała syna Antka.
[4] To właśnie P. Rosenberg organizuje ostatnie przed śmiercią Staëla wystawy, cieszące się ogromnym powodzeniem w USA (1953-1954).
[5] 26.03.1952
[6] Cyt. za: B. Majewska, Sztuka inna. Sztuka ta sama, Warszawa 1974, s. 50.
[7] Ibidem, s. 48.
[8] Obraz zainspirowany koncertem Schönberga i Weberna, na którym Staël był w Paryżu, na tydzień przed śmiercią.