Grzegorz Borkowski
Temat VI edycji Piotrkowskiego Biennale Sztuki nawiązywał do książki Stanisława Lema „Powrót z gwiazd”, a właściwie do jednego z jej wątków, który stał się szczególnie aktualny. Lem przedstawił w swojej powieści historię badacza kosmosu Hala Bregga, który po wypełnieniu ekstremalnie trudnej misji powraca na Ziemię, na której życie wygląda już zupełnie inaczej niż wtedy, kiedy ją opuszczał. Powodem jest przede wszystkim różnica w upływie czasu wynikająca z paradoksu praw astrofizyki – dla Hala Bregga podróż trwała kilka lat, ale na Ziemi minęło ich ponad 120. Cywilizacja i kultura zmieniła się do tego stopnia, że misja, w której badacz uczestniczył, nikogo prawie nie interesuje, jego heroizm wydaje się nikomu niepotrzebny. Zmienił się bowiem sposób życia ludzi, uznają inne wartości, w ich mniemaniu znacznie lepsze. Powracający z gwiazd musi zatem zupełnie od nowa szukać z nimi choćby cząstkowego porozumienia i próbować odnaleźć się w nowym dla niego świecie.
My też jako społeczeństwo przeżyliśmy w ostatnich kilku latach szok spowodowany wciąż trwającą pandemią i drastyczną polaryzacją politycznych podziałów. Jakbyśmy wszyscy nagle znaleźli się w innym świecie. Doświadczaliśmy często problemów w porozumiewaniu się z ludźmi, którzy żyją w tej samej przestrzeni co my. Jakbyśmy wszyscy powrócili z innych rzeczywistości, a przecież nie możemy żyć zupełnie oddzielnie. Trudna sytuacja wymaga współdziałania, gdyż – metaforycznie ujmując – płyniemy na jednym okręcie, a całkiem dosłownie lecimy przez kosmos na jednej wspólnej planecie Ziemia. Dlatego tematem VI edycji Piotrkowskiego Biennale Sztuki uczyniliśmy poszukiwanie płaszczyzny porozumienia między ludźmi deklarującymi przywiązanie do odmiennych wartości, między ludźmi o różnych orientacjach światopoglądowych i politycznych. Poszukiwanie odpowiedzi na choćby takie pytania: Od czego zacząć? Jak nie zaostrzać antagonizmów, nie rezygnując z własnych przekonań? Co warto zmienić w swojej własnej postawie? Było to wyzwanie trudne zarówno pod względem emocjonalnym, jak i intelektualnym. Dlatego właśnie tak ważne. Lem w swojej powieści nakreślił krytykę pewnej utopii, natomiast my proponowaliśmy jakby wezwanie do tworzenia podstaw innej utopii.
Czy temat okazał się utopią? Na szczęście nie do końca. Wiele zgłoszonych prac, wybranych do finałowej wystawy, podjęło go w na tyle konkretnych i indywidualnie wybranych aspektach, że przynajmniej częściowo przezwyciężało jego utopijność. Ich autorzy/autorki wypowiadali się bowiem jedynie we własnym imieniu, ale jednak w sprawach dotyczących także innych. Ponadto artystyczne wypowiedzi prezentowane w ramach VI PBS nie sięgały po tak dominującą w sferze polityki bezwzględną logikę – kto nie jest z nami, ten przeciwko nam. Być może dlatego, że w wystawie uczestniczyło wielu pedagogów z uczelni artystycznych, którzy mają spore doświadczenie w praktykowaniu postawy mediacji. Ponadto rzeczywistość początku 2022 roku pokazała, że to, co kilka miesięcy wcześniej wydawało się tak bliskie utopii, może – przynajmniej na pewien czas – stać się możliwe. Ogólnospołeczny zryw pomocy uchodźcom z Ukrainy dokonał się w Polsce z pominięciem wszelkich podziałów społecznych i politycznych.
Próbując podsumować VI edycję PBS, warto pamiętać, że specyfika tej inicjatywy wynika z połączenia formuły otwartego konkursu z przygotowaniem wystawy dotyczącej określonego zagadnienia. Zależy nam bowiem, by prace na wystawie mogły ze sobą korespondować w przestrzeni idei nie tylko artystycznych. Pragniemy rozwijać temat zgodnie z koncepcjami wybranymi przez artystki i artystów. Na ogół kuratorki czy kuratorzy zapraszają do wystaw tematycznych osoby, których sztukę już znają. Natomiast otwarty konkurs umożliwia sięgnięcie także do artystycznych prac osób nowych, nieznanych organizatorom wystawy.
Ten inkluzywny aspekt ma swój pozytywny walor otwarcia się na różne artystyczne środowiska. Z drugiej strony powstaje ryzyko daleko posuniętej stylistycznej rozbieżności prac na jednej wystawie. Jesteśmy jednak przekonani, że warto je podejmować. Wtedy zwiedzanie wystawy może być swoistym treningiem elastyczności w rozpoznawaniu artystycznych konwencji prezentowanych wypowiedzi. Widzowie mogą samodzielnie odnajdywać istotne dla nich wątki łączące prace, wytyczać własne intelektualne i emocjonalne ścieżki. Każda z takich osób zobaczy być może trochę inną wystawę. Bo wszyscy przecież uczestniczymy w metaforycznym „powrocie z gwiazd” na częściowo obcą nam teraz Ziemię.
Aby zobrazować ekspozycję zaprezentowaną w dwóch galeriach Ośrodka Działań Artystycznych, składającą się z 67 prac, przedstawię krótko 6 z nich, które jury szczególnie doceniło.
Pierwszą nagrodę przyznano interaktywnej instalacji intermedialnej Sebastiana Wywiórskiego pt. „Zaćmienie”. Instalacja ujawnia niespodziewany potencjał naszego cienia w znaczeniu nie tylko dosłownym, lecz i metaforycznym. Uzmysławia wartość zajrzenia w jego głębię, by dostrzec niewidoczną przeszłość, która być może jest stale obecna. Perfekcyjnie zrealizowany techniczny koncept otwiera szerokie pole dla wielokierunkowych odniesień i interpretacji dotyczących zarówno zagadnień psychologicznych, kulturowych, jak i społecznych.
Drugą nagrodę otrzymał zestaw trzech prac wideo Rafała Urbańskiego – „QR Lem XIX, QR Lem XX, QR Lem XXI”. Realizacje te łączą ascetycznie wyrafinowaną formę animacji ze współczesną technologią tworzenia i odczytywania kodów oraz humanistyczną refleksją wybitnego pisarza. Oferują nam oryginalne medium namysłu nad ludzką fascynacją wytworami techniki.
Trzecia nagrodę jury przyznało Annie Jędrzejec za cykl prac „Samotność (część 1)”. Subtelna estetyka tego cyklu inspirowanego haiku autorstwa Bashō zdaje się nadawać samotności kuszący wizualnie i mentalnie urok, a jednocześnie wskazuje, że jest to rodzaj uwięzienia (jak w klatce). Prowadzi do rozważenia dwoistej natury samotności i uświadomienia sobie, że poszukiwanie porozumienia z innymi ludźmi nie może pomijać wiedzy o głęboko ambiwalentnym statusie samotności.
Jury przyznało również następujące trzy równorzędne wyróżnienia, zatem wymieniam je w alfabetycznej kolejności nazwisk:
Xawery Deskur, dwa filmy wideo – „Jesteś tu? Rozmowa 1 i Jesteś tu? Rozmowa 2”. Rozmowy dwóch całkowicie odmiennych postaci – człowieka i sztucznej inteligencji – w niezwykle przenikliwy i sugestywny sposób uzmysławiają, że właśnie w toku dialogu z innego rodzaju istotą, możemy najpełniej poznać swój własny punkt widzenia, specyfikę naszych przekonań i odczuć.
Angelika Fojtuch, film wideo – „The Last Dances”. Zarejestrowany na filmie pokaz spokojnej determinacji performerki budzi autentyczny szacunek dla artystki za jej gotowość na długotrwałe społeczne niezrozumienie jako nieuchronny składnik losu twórczej osoby. Jej postawa może być punktem odniesienia dla wszelkich osób świadomych działania wśród ludzi o często odmiennych zakresach wrażliwości.
Arkadiusz Karapuda, tryptyk złożony z obrazów olejnych na płótnie zatytułowanych – „Conformity, Flexible, Intrasigence”. Zestawienie pojęć bezkompromisowości, elastyczności i konformizmu jest cenną wypowiedzią odnoszącą się do tematu wystawy. Wyznacza bowiem swoistego rodzaju spektrum postaw wobec tych realiów społecznych, które trudno zaakceptować, a w ramach których przychodzi nam działać.
Na koniec chciałbym podkreślić, że wystawę „Powrót z gwiazd” warto widzieć jako pewną całość, sumę odmiennych, lecz zarazem uzupełniających się wypowiedzi artystycznych. Jako płaszczyznę – czy może raczej – przestrzeń porozumienia; taką, którą może zaoferować na razie chyba tylko współczesna sztuka.
Powrót z gwiazd - VI Piotrkowskie Biennale Sztuki, kurator programowy VI edycji – Grzegorz Borkowski, kurator organizacyjny biennale – Gordian Piec, aranżacja ekspozycji – Andrzej Hoffman, Gordian Piec
Ośrodek Działań Artystycznych, Piotrków Trybunalski, 22.10 – 31.12.2021.