HALF-A-WIND SHOW
Agnieszka Maria Wasieczko
Yoko Ono – pionierka sztuki filmowej, konceptualnej oraz performansu, a także czołowa postać świata muzyki, ruchu pacyficznego oraz feminizmu, należy do jednych z najbardziej wpływowych artystek naszych czasów. Z okazji jej 80. urodzin Schirn Kunsthalle we Frankfurcie nad Menem postanowiła zaprezentować obszerną retrospektywę Half-a-Wind Show, obejmującą reprezentatywny wybór prac Ono z ostatnich 60 lat. Ta wystawa, dostępna dla zwiedzających od 15. lutego do 12. maja 2013 roku, odsłania niezwykle zróżnicowaną, wieloaspektową twórczość wyjątkowej artystki, która ciągle odgrywa istotną rolę w sztuce współczesnej.
“Yoko Ono to doprawdy postać wyjątkowa, a prawdopodobnie – wręcz mityczna, nie tylko dla świata sztuki, ale też – muzyki oraz ruchu pacyfistycznego i feministycznego. Jest ona znana praktycznie każdemu, jednak zaledwie nieliczni są w pełni świadomi wyjątkowej doniosłości dorobku artystycznego, który stworzyła. 80. urodziny Yoko Ono przynoszą nam wyjątkową okazję, by to zmienić” – wyznał dyrektor Schirn Kunsthalle, Max Hollein, zapowiadając frankfurcką wystawę[1]. Począwszy od nakręcenia słynnego teledysku Bed In (1969), dzięki któremu wraz z Johnem Lennonem zademonstrowała przeciwko wojnie w Wietnamie, w publicznej świadomości Yoko Ono była kojarzona przede wszystkim ze światem muzyki. Jednak w ostatnich latach skupiła na sobie uwagę jako artystka, która stworzyła tak istotne dzieła, jak obiekty konceptualne, słynne projekty Instruction Pieces i Event Scores, głośne performanse, zrealizowane w wielkiej skali instalacje oraz eksperymentalne Voice Pieces. Dopiero teraz doceniono ogromny wkład, jaki wniosła, będąc czołową postacią awangardy lat 60. ubiegłego wieku. W kręgu feministycznej krytyki sztuki odbyła się też pogłębiona debata na temat relacji łączących sztukę performansu z kwestiami związanymi z płcią kulturową i gender, co pomogło rzucić całkiem nowe światło na jej prace z lat 90. w kontekście dokonań artystycznych z tego okresu. Obok słynnych filmów związanych z ruchem Fluxus, sławę przyniosły Ono jej akcje i performanse. Wykreowała w nich modelowe sytuacje, służące do badania sposobów, w których słowa i działania zostały wykorzystywane jako środki, niezbędne do opisu kwestii gender oraz różnic etnicznych. Swą niespokojną biografią Yoko Ono często poświadczała potrzebę zgłębiania własnych korzeni oraz roli społecznej przypisywanej jej jako kobiecie. Dotykając w swych poszukiwaniach wątku własnej tożsamości oraz świadomości ciała, stała się ona pierwszą kobietą-artystką, która w centrum swych prac umieściła pojmowanie płci kulturowej gender.
Tytuł retrospektywy – Yoko Ono. Half-a-Wind Show – odnosi się do historycznej wystawy sztuki artystki w Lisson Gallery w Londynie z 1967 r. W swym założeniu frankfurcka prezentacja, przygotowana przez zespół kuratorski Schirn Kunsthalle, miała zaakcentować najważniejsze, podejmowane przez Ono tematy oraz wyróżniające jej sztukę sięganie po zróżnicowane media. Ta obszerna ekspozycja przyniosła możliwość prześledzenia niezwykle bogatej kariery artystki przez pryzmat blisko 200 zebranych obiektów, wśród których znalazły się instalacje przestrzenne, zdjęcia, rysunki, teksty, jak również specjalna sala poświęcona muzyce. Organizatorzy retrospektywy zwrócili szczególną uwagę na prace Yoko Ono z lat 60. i 70. ubiegłego stulecia. Wśród eksponatów można odnaleźć tak istotne dla jej dorobku realizacje, jak: Instructions for Paintings – po raz pierwszy pokazane w 1961 i 1962 r., performans Cut Piece (1964), a także jej książkę Grapefruit, wydaną w 1964 r., dzięki której ugruntowała swą pozycję w środowisku awangardy japońskiej i amerykańskiej oraz w ruchu Fluxus. Obok najważniejszych instalacji przestrzennych artystki, które tworzyła począwszy od lat 60., na wystawie we Frankfurcie znalazły się również te zrealizowane współcześnie w wielkiej skali. W rotundzie Schirn Kunsthalle została zaprezentowana instalacja Morning Beams (1996/97), a spływające ze znacznej wysokości na podłogę liny stały się symbolem promieni światła słonecznego. Do stosunkowo nowych prac należy też Balance Piece (1997), do której artystka napisała instrukcję, podobną do tej z 1958 r. Przygotowując Water Event, dzieło pokazywane już we Frankfurcie, Ono poprosiła innych artystów o dostarczenie kontenerów, by mogła je później napełnić wodą – dosłownie bądź jedynie w wyobraźni. Do innych, wspólnie realizowanych prac, należy też Wish Tree – instalacja zaprezentowana w holu Schirn Kunsthalle, jak również działania, z którymi artystka wyszła w przestrzeń publiczną Frankfurtu. Ustawiwszy na ulicach miasta wielkie billboardy, wezwała widzów do poddania się grze zmysłów oraz do marzenia („to DREAM”), dotykania („to TOUCH”) oraz odczuwania („to FEEL”). We Frankfurcie nie mogło również zabraknąć najnowszych dzieł Yoko Ono. Specjalnie na nią artystka stworzyła instalację oraz performance Moving Mountains. Jako część programu wydarzeń towarzyszących wystawie, 13. lutego 2013 r. zaprezentowała ona swój performans zatytułowany Sky Piece to Jesus Christ, podczas którego sama Ono oraz inni performerzy zawinęli w bandaże z gazy członków orkiestry kameralnej. W tytule oddała artystka hołd Johnowi Cage’owi, którego twórcy z kręgu Fluxusu określali niekiedy inicjałami JC (w domyśle: Jezus Chrystus = Jesus Christ). Postrzegając niebo jako synonim absolutnej wolności, podczas swego performansu Ono symbolicznie zwizualizowała jego przeciwieństwo – zewnętrzne i wewnętrzne więzy, które zniewalają jednostkę. Wreszcie – w osobnej, multimedialnej sali na wystawie został udokumentowany niezwykle obszerny, muzyczny dorobek artystki, począwszy od lat 60., po czasy współczesne. Widzowie zyskali możliwość poznania licznych projektów artystycznych oraz wspólnych inicjatyw, w których uczestniczyła Ono – od wczesnych performansów, w których po raz pierwszy sięgnęła ona po eksperymentalną muzykę, poprzez wspólne sesje nagraniowe z Johnem Lennonem oraz przebój nowofalowego disco – singiel pt. Walking on Thin Ice (1981), po zapisy występów jej własnego zespołu Yoko Ono / Plastic Ono Band.
Mieszkająca w Nowym Jorku Yoko Ono – jedna z pionierek sztuki konceptualnej, urodziła się w Tokio 18. lutego 1933 r., a dzieciństwo spędziła w Japonii oraz w Stanach Zjednoczonych. Oddzielona przez wojnę od rodziców, w Ameryce mieszkała dwa lata. Od 1952 r. pobierała w Japonii lekcje śpiewu, a jako pierwsza kobieta, którą kiedykolwiek przyjęto na tokijski Uniwersytet Gakushuin, studiowała filozofię. Następnie, wraz z rodziną, przeprowadziła się do Nowego Jorku, gdzie uczyła się kreatywnego pisania oraz uczęszczała na lekcje kompozycji, które prowadził John Cage. Te doświadczenia dały Ono podstawy, z których wyrósł jej późniejszy projekt Voice Pieces. Znalazły też odbicie przy tworzeniu Plastic One Band, założonego wraz z Johnem Lennonem w 1969 r. Mieszkając w Nowym Jorku, artystka związała się z tamtejszą sceną awangardową. Nawiązała kontakt z niepokornymi muzykami-eksperymentatorami, takimi jak John Cage i późniejszy założyciel Fluxusu George Maciunas, a także z reżyserem Jonasem Mekasem. Wkrótce, po swym małżeństwie z japońskim kompozytorem Toshi Ichiyanagi, w 1956 r. znalazła się w gronie współtwórców nowego ruchu Fluxus, których zainteresowało podważenie tradycyjnych koncepcji autorstwa oraz dzieła sztuki. Pomiędzy 1959 a 1961 rokiem, w swym nowojorskim lofcie przy Chamber Street, Yoko Ono pod pseudonimem La Monte Young realizowała efemeryczny, cykliczny projekt opatrzony wspólną nazwą Chambers Loft Series. Przybrał on formę serii ulotnych, wieczornych zdarzeń, podczas których grano najnowszą muzykę eksperymentalną oraz wystawiano performanse. Uczestniczyli w nich również tej rangi artyści, co mieszkający wówczas w USA Max Ernst i Marcel Duchamp. W następnych latach Ono prezentowała swe prace na łamach wydawnictw własnych Fluxusu oraz brała udział w licznych jego wystawach, jednak nigdy nie zdeklarowała się jako stała członkini tej grupy o nader płynnym składzie. Na początku 1971 r., przy okazji jej pierwszej, ważniejszej, indywidualnej wystawy Yoko Ono w Everson Museum of Art w Syracuse w stanie Nowy Jork, John Lennon określił swą żonę „najsłynniejszą nieznaną artystką na świecie”. Torując drogę ku radykalnej, społecznie zaangażowanej sztuce lat 60., szybko zyskała ona uznanie, odgrywając poczesną rolę w narodzinach i rozwoju performansu oraz sztuki konceptualnej. Okazywała również swe poparcie działaniom na rzecz ochrony środowiska naturalnego, walki o pokój, prawa człowieka oraz innych akcji społecznych. Jednocześnie, współpracując ze swym mężem, Johnem Lennonem, z którym aż do jego tragicznej śmierci brała udział w licznych sesjach i projektach muzycznych, Ono zyskała status słynnej na całym świecie, niekiedy kontrowersyjnej legendy muzyki i kultury pop. Zresztą – przybierając różne sceniczne pseudonimy – w projektach muzycznych bierze udział do dziś. Ostatnio pracowała nad swym albumem, który nagrała w 2012 roku wraz z Thurstonem Moore i Kim Gordon dla Sonic Youth.
„Sztuka to narzędzie zorientowane na proces, a przy jego pomocy możesz lepiej zrozumieć złożoność życia” – powiedziała Yoko Ono. Podważywszy tradycyjną koncepcję sztuki, obiektu artystycznego oraz obowiązujące podziały pomiędzy dyscyplinami, w swej praktyce stworzyła ona własny rodzaj relacji z publicznością, zapraszając ją do aktywnego udziału w procesie powstawania dzieła sztuki. Tworząc swe obiekty, artystka nieustannie stymuluje nowe postrzeganie roli twórcy i jego pracy. Zasada silnego angażowania widza w jego tworzenie oraz wezwanie do ukończenia oglądanej pracy, choćby tylko w wyobraźni, bądź zrealizowania nowej całości – to fundamentalne założenia, wyróżniające sztukę Yoko Ono, której nieustannie zyskuje idealistyczny, interaktywny, terapeutyczny charakter. Jej prace opierają się przede wszystkim na werbalnych lub tekstowych „instrukcjach” (instructions) – komunikatach kierowanych pod adresem odbiorcy, niekiedy całkiem utopijnych, a innym razem przybierających formę pomysłów możliwych do twórczego wykorzystania. Ono manifestuje również swe idee, sięgając po niezwykłe, dwu- lub trójwymiarowe obiekty. Jej poetyckie, zabawne, jakby „niedomknięte” dzieła zdają się pozostawać w stanie wiecznego „niedookreślenia”. Trafnie zauważa więc dr Ingrid Pfeiffer, kurator wystawy w Schirn Kunsthalle, że „sensu prac artystki, często zmierzających ku niematerialności, które w mniejszym stopniu przynależą do kręgu obiektów oraz instalacji, a znacznie większym do sfery zamysłów oraz tekstów – nie jest łatwo pokazać”. Niektóre prace odsłaniają subtelne poczucie humoru Yoko Ono, inne – wyróżniający ją zmysł bezkompromisowej krytyki społecznej, lecz zawsze niosą głęboko humanistyczne, feministyczne i polityczne przesłanie.
Wpływ Johna Cage’a oraz fascynacja efemerycznymi, procesualnymi formami sztuki skłoniły Ono do stworzenia w 1955 roku Lighting Piece – przewrotnej instrukcji zapalenia, zgaszenia oraz wyrzucenia zapałki. Sięgnąwszy po oszczędne działania, artystka osiągnęła tu poetycki efekt. Do najwcześniejszych jej prac należą też serie obrazów, opatrzonych korespondującymi z nimi, skierowanymi do widza instrukcjami, które po raz pierwszy zostały wystawione w 1961 r., w należącej do George’a Maciunasa nowojorskiej Galerii AG. Podczas swych wczesnych pokazów (shows) galeryjnych Ono prezentowała też konceptualne obiekty, które do procesu ich przekształcania domagały się od widza jakiejkolwiek formy uczestnictwa – realnego bądź jedynie w wyobraźni. Jej Painting to Be Stepped on (1961) to kawałek tkaniny umieszczonej na ziemi, a usuwając z ramy płótno oraz przenosząc je do sfery działań widza, artystka zerwała z tradycyjnym postrzeganiem sztuki jako wyrafinowanej, wzniosłej, autorskiej kreacji. Wyjątkową aurę oraz granice dzieła sztuki Ono podważyła też w swych licznych Instruction Pieces, a szczególnie w Painting to Hammer a Nail in (1961/66). W innych pracach odwołała się do wyobraźni widza, kierując pod jego adresem niemożliwe do wypełnienia komunikaty, choćby – umieszczając pionowo wbitą igłę do szycia w podstawę z podpisem Forget It (1966). W swej tekstowej pracy Painting to Be Watered (1963) przekazała ona swe lakoniczne życzenie: „woda każdego dnia” (dosł. Water Every Day). Natomiast we wczesnej instalacji Half-a-Room (1967), do której wykorzystała komplet przeciętych wzdłuż mebli, Yoko Ono zgłębiła poczucie niekompletności jako stałej cechy bytu ludzkiego. Pomalowane na biało, wstawione do galerii, zwyczajne sprzęty domowe zyskały poetycki, nieco odrealniony wymiar. W swych konceptualnych pracach Ono ujawnia zainteresowanie fundamentalnymi prawami określającymi ludzkie doświadczenie, a liczne jej dzieła oscylują wokół zjawisk natury, tj. światło i cień, woda i ogień, powietrze i niebo. W koncepcji Ono ważną rolę odgrywa również zrównoważenie elementów niosących w życiu destrukcję oraz tych, przynoszących uzdrowienie. O ile organizując swe happeningi artyści tacy jak Alan Kaprow i Claes Oldenburg wychodzili z nimi „na zewnątrz”, czerpiąc z tradycji sztuki zachodniej, o tyle Ono skupiła się głównie na sobie samej oraz różnych metodach kształtowania własnej świadomości. W swych pracach próbuje ona równoważyć wszelkie przeciwieństwa, a poszukując idealnej „całości” – oddać stan poczucia braku pełni oraz równowagi. W tym sensie Yoko Ono podąża za jedną z najistotniejszych myśli filozoficznych buddyzmu Zen, a kultura Wschodu i Zachodu, które spotykają się w jej twórczości, wzajemnie pobudzają się i wzmacniają.
Dla Ono, tak silnie związanej ze sztuką konceptualną i procesualną, bliska jest również postawa typowa dla wczesnej sztuki feministycznej. Począwszy od swych najwcześniejszych prac, artystka krytykowała dwubiegunowość powszechnie obowiązującej, heteronormatywnej kultury patriarchalnej oraz ograniczony zasób ról płciowych. Opisywane doświadczenie marginalizacji dotknęło Yoko Ono nie tylko jako kobietę, ale również przedstawicielkę mniejszości etnicznej. Zgłębianie przez nią własnego społeczno-kulturowego umiejscowienia przyniosło prace, które dotykają problemu fizycznej obecności, obserwacji, przekraczania zazwyczaj zamkniętych, dobrze chronionych granic. Jedną z najbardziej spektakularnych, która przyciągnęły uwagę publiczności, był performans Cut Piece, po raz pierwszy zaprezentowany w Kioto (1964), a potem w Nowym Jorku (1965). W 1965 r. Ono pokazała go również w Londynie, podczas Destruction in Art Symposium (DIAS). Klęcząc przez godzinę na scenie, artystka zaprosiła publiczność do odcięcia od ciała jej ubrań parą ostrych nożyc. Testując odpowiedzialność widzów oraz ich możliwości aktywnej partycypacji oraz interwencji, Ono podjęła próbę zwizualizowania niezwykle prostymi środkami szeregu wątków: przemocy, ludzkiej kruchości i podatności na zranienie, a także ukazania podrzędnej pozycji kobiety. Własne skrępowanie i chęć jego przekroczenia, transgresji, ale również ryzyko, na jakie podczas swych działań wystawiony zostaje performer – to wszystko artystka poddawała próbie w niebezpiecznych sytuacjach.
Jak dowiedli organizatorzy wystawy we Frankfurcie, w historii sztuki współczesnej coraz ważniejszą rolę odgrywają filmy, które Ono tworzy od połowy lat 60. ubiegłego wieku do chwili obecnej. Koncentruje się w nich głównie na ludzkiej cielesności. Operując zbliżeniami nieruchomej kamery, która chwyta proste, seryjne sekwencje ruchu, sfilmowała uśmiech, jak choćby w Disappearing Music for the Face (1964/66; Yoko Ono oraz Mieko Shiomini), a w Filmie No. 4 (Bottoms) z 1966 r. – uchwyciła rytmicznie poruszające się pośladki. Z tego też względu wielokrotnie był on zdejmowany z programów oficjalnych projekcji. W Rape (1969) – feministycznej odpowiedzi na film Peeping Tom (1966) – Ono wykorzystała grę aktorki śledzonej przez zespół operatorski, wyposażony w agresywną, natrętną kamerę, która zdaje się „wcielać” w rolę prześladowcy. Voyerystyczne podpatrywanie obiektu stało się również tematem słynnego 25-minutowego filmu Fly (1970), który w silnym zbliżeniu ukazuje muchę pełzającą po nagim ciele kobiety. Poruszając się po nim niczym po dziwnym, niezwykłym pejzażu, wydaje ona atonalne, buczące dźwięki, które faktycznie „wyprodukowała” Yoko Ono, mistrzowsko posługując się własnym głosem. Konceptualne użycie przez nią dźwięku to również kluczowy wyróżnik projektu Plastic Ono Band. Pomiędzy 1971 r., w którym miała ona swą pierwszą, indywidualną wystawę w Everson Museum w Syracuse, a 1988 r., artystka zrezygnowała z pokazywania swych kolejnych dzieł w muzeach czy galeriach. W latach 90. zaczęła jednak wystawiać ponownie, prezentując wielkie instalacje oraz obiekty wykonane z brązu, w których nawiązała do swych pierwszych, konceptualnych prac. Sięgnąwszy po skromne środki – znalazła dla nich nowy kontekst.
Yoko Ono: Half-a-Wind Show, Schirn Kunsthalle, Frankfurt nad Menem, 15. lutego – 12. maja 2013.
Wystawa zostanie również pokazana w Louisiana Museum of Modern Art w Danii, Kunsthalle Krems oraz w Guggenheim Museum w Bilbao.
Artluk nr 1-2/2019
[1] Wszystkie cytaty pochodzą z materiałów prasowych Schirn Kunstalle.