POWRÓT „OBYWATELA ARTYSTY”
Katarzyna Wąs
Jerzy „Jurry” Zieliński uznawany w latach 70. za jednego z bardziej znaczących narratorów życia politycznego w komunistycznej Polsce, przez lata był zapomniany i wyłączony z głównego dyskursu historii sztuki. Galeria Zderzak we współpracy z Muzeum Narodowym w Krakowie wystawą „Powrót Jurry’ego” i monografią artysty przywraca Zielińskiego do grupy artystów wartych zapamiętania.
Zieliński urodził się w 1943 roku niedaleko Paradyża, w niewielkiej podkieleckiej wsi. „Paradis” – jak nazwał to miejsce na jednym ze swoich wczesnych obrazów. W latach 1962-68 studiował na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, początkowo rzeźbę u Alfreda Jesiona, a następnie malarstwo u Jana Cybisa. Mimo że jego twórczość wydaje się być negacją kolorystycznych nauk mistrza, akademicki warsztat dał mu niepowtarzalne wyczucie siły koloru, a doświadczenia z rzeźbą poczucie formy przełożone na dwuwymiarowy język malarstwa.
Jeszcze w okresie studiów założył z Janem Dobkowski grupę artystyczną NEO-NEO-NEO, której zakres działań był tyleż szeroki, co kontrowersyjny w oczach wykładowców. Grupa urządzała akcje happeningowe, także plenerowe, na których odbywało się wspólne pisanie manifestów komentujących archaiczność kapistowskiego sposobu kształcenia młodych artystów, ale i ukazujących absurdalność życia społeczno-politycznego. Autorem tekstów był głównie Zieliński, który pisywał niepokorne komentarze aktualnych wydarzeń, autoironiczne oświadczenia, ale i niepokojące swym smutkiem wiersze.
W latach 70. był jedną z barwniejszych postaci artystycznej sceny Warszawy. Słynął z zakłócania wernisaży i „eleganckich” imprez establishmentu, głośnych zabaw, a nawet bójek w kawiarni „U Hopfera”, gdzie przesiadywał długie godziny, jeśli nie przyjmował w swej pracowni zaprzyjaźnionych praskich pijaczków, którzy nazywali go „obywatelem artystą”. Pseudonim, jakim podpisywał swoje obrazy, to połączenie jego pierwszych imion – Jerzy i Ryszard, czyli Jurry. Sam mówił o sobie Jurry Polska B, przyrównując się z tym, co gorsze i mniej wartościowe. Barwność i intensywność życia jakie prowadził, odzwierciedlają jego obrazy.
Jurry znany jest głównie ze swej twórczości komentującej najważniejsze polityczno-społeczne zjawiska i związane z nimi dylematy egzystencjalne. Sam określał tę działalność jako skromne czuwanie, zobrazowane na jednej z prac pod tym samym tytułem, z cyklu „Zmowy rajskich banitów”. Poważna tematyka prac pełna jest charakterystycznej dla artysty ironii i niejednoznaczności. Ostry wydźwięk politycznych wyzwań podkreślony był przez dosadne, proste tytuły, takie jak: „Prawo puszczy”, „Gołąb niepokoju” czy „Nie wypada”. Najwięcej kłopotów sprawił obraz namalowany na trzydziestą rocznicę Polski Ludowej, przedstawiający zasznurowane biało-czerwone usta. Praca została natychmiast zdjęta przez cenzurę, a artysta wzięty pod obserwację milicji. Nie pomogły wyjaśnienia, że trzy „iksy” to przecież łacińska trzydziestka, … Jurry śmiał się władzy w twarz bo „xxx” to rosyjskie „cha cha cha”. Nie bez powodu obrazy Zielińskiego były nazywane znakami drogowymi PRL-u.
Jednym z bardziej zagadkowych działań Jurru’ego pozostaje cykl helsiński, znaleziony w pracowni artysty po jego nagłej, tragicznej śmierci w 1980 roku. Seria portretów przedstawiająca uczestników Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, która odbyła się w 1975 roku, była najprawdopodobniej zamówieniem, które nigdy nie zostało zrealizowane do końca. Twarze, jakby wycięte kadry z transmisji telewizyjnej, utrzymane w błękitnych barwach z fragmentarycznym „zaśnieżonym” obrazem, przypominają klimat starych odbiorników.
Omawiając twórczość Zielińskiego sytuuje się go głównie w kontekście politycznym, zapominając o pracach związanych z naturą czy erotyką, które artysta w wielu wypadkach traktował zamiennie. Obrazy te zapełnione są organicznymi formami ludzi zlewających się z ziemią, ptaków o płomienistych ogonach, fallicznych roślin. Otaczająca nas natura jest u Zielińskiego pociągająca, zagadkowa, ale i niebezpieczna.
Styl Jurry’ego jest prosty, wymowny, celny. Artysta posługiwał się dużymi plamami jednolitego koloru, bez fakturowości, bez światłocieniowego modelunku. Dysproporcję między sposobem kształtowania obrazu a jego tematyką podkreślały monumentalne rozmiary płócien. Krzykliwe formy zaczerpnięte z języka plakatu zbliżały jego twórczość do pop-artu. Artysta daleki był jednak od jakiejkolwiek próby klasyfikacji swojego działania, dzięki czemu jego malarstwo pozostało uniwersalne.
Konturowość elementów obrazów Zieliński przekładał również na trójwymiarowe obiekty – rodzaj szablonów, nawiązujących do figur z jego obrazów. Wystawa zorganizowana w roku 1969 w tarchomińskich zakładach Polfa prezentowała ażurowe plansze zawieszone wysoko w hali, tak by można było je oglądać z obu stron. Kolorowe, niesamowite kształty zawieszone wśród szarych, odstręczających przemysłowych przestrzeni robiły duże wrażenie na widzach.
Aura indywidualności i braku pokory Jurry’ego utrwalona została przez obrazy namalowane przez jego znajomych po jego śmierci, m.in.: Wiesława Szamborskiego „Po pogrzebie” (1980), Jana Dobkowskiego „Tren” (1984) czy Włodzimierza Pawlaka „Droga do Jurry'ego Zielińskiego” (1985). Do twórczości Zielińskiego nawiązywali niektórzy członkowie Gruppy, a w ostatnich latach pewne odniesienia można zauważyć w pracach Grupy Ładnie czy Twożywa.
Jak mówi kuratorka wystawy Marta Tarabuła, „teraz przyszedł czas na Jurry’ego”. Jego malarstwo nie straciło na aktualności, jest bardzo współczesne zarówno w formie, jak i w języku, którym się posługiwał. Modna ekspresja płaskiej plakatowej plamy i lakonicznego gestu sprawiła, że jego malarstwo było niezwykle proste, a przez to zapamiętywalne i szczere. Prawda malarstwa nabiera tu nowego znaczenia.
Na wystawie możemy po raz pierwszy od lat 80. zobaczyć prezentowany w całości cykl helsiński, a także obraz „Bez buntu”, pokazywany zgodnie z projektem Zielińskiego z wielkim szmacianym jęzorem, przybitym gwoździem do ziemi. Bezcennym dodatkiem do ekspozycji prac jest książka poświęcona w całości twórczości największego buntownika PRL-u, zawierająca album wszystkich jego prac i wiele ciekawych tekstów omawiających jego działania.
Artluk nr 4/2010